साउदी अरबमा कार्यस्थलमै ज्यान गुमाएका नेपाली कामदारका परिवारले बल्ल क्षतिपूर्ति पाउन थालेका छन् । साउदीको रियादस्थित नेपाली दूतावास र साउदीको सामाजिक सुरक्षा बिमा (गोसी) बीच समन्वय र सहजीकरण भएपछि क्षतिपूर्ति वितरण हुन थालेको हो । गोसीसमक्ष मृतक श्रमिकका तर्फबाट पूरै कागजात पेस नगरिँदा २००२ देखि परिवारले क्षतिपूर्ति पाएका थिएनन् । 

रियादस्थित नेपाली दूतावासका अनुसार साउदीमा मृत्यु भएका मध्ये पछिल्लो एक वर्षमा गोसीबाट १ सय ९ कामदारका हकवालाले करिब २७ करोड रुपैयाँ क्षतिपूर्ति पाएका छन् । वैदेशिक रोजगार बोर्डका अनुसार साउदीमा आर्थिक वर्ष २०६५/६६ यता ३ हजार ७ सय ९३ नेपाली कामदारको मृत्यु भइसकेको छ । तीमध्ये कार्यस्थलमा दुर्घटना भई मृत्यु भएका मध्ये करिब ७ सय जनाका हकवालाले गोसीमार्फत क्षतिपूर्ति पाउन बाँकी थियो । दूतावासले करिब ६ सय कामदारको परिवारलाई क्षतिपूर्ति दिलाउने प्रक्रिया चलिरहेको जनाएको छ ।

साउदी सरकारले कामसँग सम्बन्धित दुर्घटनामा परी घाइते, अंगभंग भएका वा मृतक श्रमिकका परिवारलाई गोसी र ब्लडमनी रकम गरी दुईवटा क्षतिपूर्ति दिने व्यवस्था गरेको छ । तर झन्झटिलो र लामो प्रक्रियाका कारण मृत्यु भएका कामदारका परिवारले क्षतिपूर्तिका लागि वर्षौं सघंर्ष गर्नुपर्छ । गोसीबापत पाउने रकम पाउन हकवालाका तर्फबाट कागजात पेस गरेपछि पाइने व्यवस्था छ । ब्लडमनीका लागि भने दूतावासले वकिलमार्फत अदालतमा मुद्दा लड्नुपर्छ ।

तेह्रथुमका दलमर्दन कामीले साउदीमा भाइ अजुदाको मृत्यु भएको १५ वर्षपछि मात्र गोसीको रकम (क्षतिपूर्ति) पाउन सकेको सुनाए । अजुदाको २०६६ पुस २८ मा सवारी दुर्घटनामा परी ज्यान गएको थियो । ‘त्यतिखेर अजुदाको मासिक तलब ८ सय ५० रियाल (१६ हजार रुपैयाँ) थियो । म

आफैंले २ लाख ऋण खोजेर पठाएको थिएँ । ऋण तिरेकै थिएन । त्योभन्दा ठूलो त भाइ नै रहेन,’ दलमर्दनले भने । अजुदाको शव डेढ महिनापछि आइपुगेको थियो । त्यति बेला क्षतिपूर्ति पनि तुरुन्तै हात लाग्छ भन्ने दलमर्दनलाई लागेको थियो ।

‘जे नहुनु थियो, त्यो भयो । साउदीबाट ब्लडमनी र क्षतिपूर्ति आउला, त्यसले ऋण तिरौंला, बचेको पैसाबाट बुबाआमा र बुहारीको जसोतसो जीवन चल्ला भन्ने सोचेको थिएँ,’ उनले भने, ‘कन्सुलर विभागमा सबै कागजातको रीत पुर्‍याएर साउदीमा क्षतिपूर्ति दाबी गरें । हाम्रो परिवारले हार मानिसकेको थियो । मैले त काठमाडौंस्थित साउदी दूतावासमा गएर मुद्दा लड्न जान भिसा मागेको थिएँ ।’ गोसीले १५ वर्षपछि २४ लाख रुपैयाँ पठाइदिएको दलमर्दनले बताए । ‘पाउँदै नपाउनुभन्दा केही पाउनु ठीकै हो । तर यो रकम निकै कम हो,’ उनले भने ।

साउदीको श्रम कानुनअनुसार रोजगारदाताले श्रमिकलाई अनिवार्य रूपमा गोसीमा आबद्ध गराउनुपर्छ । यसरी आबद्ध भएका श्रमिकको प्रत्येक महिनाको तलबबाट दुई प्रतिशतले हुने रकम सामाजिक सुरक्षा बिमाबापत कट्टा गरिएको हुन्छ । मृत्यु भएका श्रमिकको परिवारका हकवालाले गोसीमार्फत ८४ महिना बराबरको तलब वा बढीमा ३ लाख ३० हजार साउदी रियाल प्राप्त गर्ने व्यवस्था छ । त्यस्तो रकम मृतकको हकवाला एक जना मात्र भए ५० प्रतिशत मात्र, दुई जना भए ७५ प्रतिशत मात्र र तीन जना वा सोभन्दा बढी भए सय प्रतिशत रकम दामासाहीले उनीहरूको बैंक खातामा सोझै भुक्तानी गर्नुपर्छ । हकवालामा भने मृतकको पत्नी वा पति, छोरा, अविवाहित छोरी, बुबा–आमा, हजुरबुबा–हजुरआमा, दाजु–भाइ, अविवाहित दिदी–बहिनी, नाति तथा अविवाहित नातिनी पर्छन् ।

साउदीको सडकमा रङ लगाइरहेका बेला रामेछापका २८ वर्षीय विज्ञान लामाको २०७७ चैत २३ मा गाडीको ठक्करबाट मृत्यु भयो । उक्त दुर्घटनामा अरू ३ श्रमिकको पनि घटनास्थलमै ज्यान गएको थियो । विज्ञानकी आमा, श्रीमती र छोराले तीन वर्षपछि गत साउनमा क्षतिपूर्तिबापत २९ लाख ३१ हजार रुपैयाँ पाएका छन् । विज्ञानकी श्रीमती आशा लामाले क्षतिपूर्तिका लागि धेरै हन्डर खानुपरेको सुनाइन् ।

‘हामी गाउँमा बस्नेलाई सहरमा कहाँ कुन अफिस छ, थाहा हुँदैन । कागजात नमिल्दा धेरै दुःख पाएँ । हार मानेर बसिरहेको बेला रामेछाप सम्पर्क समाज, कतारका अध्यक्ष ललित तामाङले प्रक्रिया अगाडि बढाइदिनुभयो, दूतावाससँग समन्वय गरिदिनुभयो,’ आशाले भनिन् । क्षतिपूर्तिको रकम मुद्दती खातामा राखेको र त्यसको ब्याजले घर खर्चमा सहयोग पुगेको उनले बताइन् । ‘हाम्रो त एक रुपैयाँ आउने ठाउँ छैन । मेरा लागि त यो पैसा धेरै हो,’ उनले भनिन् ।

साउदीका लागि कार्यवाहक राजदूत डमरुबल्लभ पौडेलले गोसीको क्षतिपूर्तिका लागि कागजात जुटाउन निकै चुनौतीपूर्ण रहेको बताए । ‘गोसीले मागेजति कागजात पूरै जुटाउनुपर्छ,’ उनले भने, ‘कागजात पूरा नभएसम्म गोसी कार्यालयले हेर्दैन ।’ अहिले गोसी प्रमाणीकरण भएका र नभएका ‘केस’ पहिचान गरिरहेको उनले जानकारी दिए । ‘यसका लागि दूतावासका प्रथम सचिव टीकाराम उपाध्यायले निकै सक्रियपूर्वक कागजात जुटाइरहनुभएको छ,’ उनले भने ।

पौडेलका अनुसार दूतावासले कन्सुलर विभाग र सुरक्षित आप्रवासन कार्यक्रम (सामी) अन्तर्गतको आप्रवासन स्रोत केन्द्रमार्फत गाउँगाउँबाट हकवालाको कागजात जुटाइरहेको छ । ‘हामीले दुई दशक अगाडिदेखिका फाइलहरू गोसीमा पेस गरिरहेका छौं । क्षतिपूर्ति पाउने कुनै समयसीमा निर्धारण नगरी गोसीबाट सिधै हकवालाको खातामा क्षतिपूर्ति पठाइरहेको छ । हामी गोसीप्रति आभारी छौं,’ उनले भने, ‘यही रफ्तार अगाडि बढेमा सबै हकवालालाई छिट्टै क्षतिपूर्ति दिलाउन सक्नेछौं ।’

दूतावासका अनुसार साउदीमा १५ वर्षयता कार्यस्थलमा मृत्यु भएका ७ सय कामदारमध्ये कार्यस्थल दुर्घटनामा परेको भनी गोसीबाट प्रमाणीकरण भएका १ सय ६५ जना छन् । गोसीमा कागजात पेस भएर रकम भुक्तानी हुन बाँकी परिवारको संख्या १ सय १५ छ । दुर्घटना दर्ता नगरिएको र क्षतिपूर्तिका लागि दिएको निवेदन अस्वीकृत भई पुनः दर्ता गर्नुपर्ने परिवारको संख्या २ सय ६ छ ।

कार्यस्थल दुर्घटनाको प्रमाणीकरणको प्रक्रियामा रहेका परिवार २५, क्षतिपूर्तिबापत पाएको चेकको म्याद गुज्रेर नयाँ चेक जारी गर्नुपर्ने एक, दुर्घटनाको कारण पहिचान नभएका १७ र आंशिक रकम पाएर बाकी रकम पाउने प्रतीक्षामा रहेका परिवारको संख्या २८ छ । बाँकीको अपुग कागजात जाँच भइरहेको छ ।

साउदीका लागि पूर्वराजदूत सुवेदीले आफ्नो पालामा गोसीमा थन्किएको फाइललाई फेरि व्यवस्थित रूपमा ब्युँताइएको बताए । ‘गोसीमा धेरै समयदेखि फाइल थन्किएका थिए । दूतावासको टिम लिएर गोसीको प्रमुखलाई भेटें । अनि हाम्रा सरोकारमा ध्यानार्षण गराएँ । उहाँले पुराना सबै फाइल हेरिदिने प्रतिबद्धता जनाएपछि प्रक्रिया अघि बढ्यो,’ उनले भने ।

वैदेशिक रोजगारीका क्रममा मृत्यु भएकाको परिवारलाई वैदेशिक रोजगार बोर्डले कल्याणकारी कोषबाट पनि क्षतिपूर्ति दिँदै आएको छ । साउदीमा कार्यस्थल दुर्घटनामा परेका श्रमिकबाहेकका परिवारलाई क्षतिपूर्ति दिने कानुनी व्यवस्था छैन । साउदीमा मृत्यु भएका नेपाली कामदारमध्ये करिब २० प्रतिशत मात्र गोसीको क्षतिपूर्तिका लागि समेटिने गरेका छन् । अन्तर्राष्ट्रिय मानवअधिकारवादी संस्थाहरूले भने रोजगारी क्रममा जुनसुकै कारणले मृत्यु भए पनि क्षतिपूर्ति दिनुपर्ने बताउँदै आएका छन् । श्रमिकहरूको २४ घण्टा नै बिमा हुनुपर्ने उनीहरूको जोड छ ।