काठमाडौँ । भारत र पाकिस्तान युद्धविराममा सहमत भएका छन् । दुवै देशले एकअर्काविरुद्ध सैन्य कारबाही रोक्न सहमति जनाएका छन् । 

अमेरिकाले यो युद्धविराममा मध्यस्थता गरेको दाबी गरेको छ । अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट गर्दै भनेका छन्, ‘संयुक्त राज्य अमेरिकाको मध्यस्थतामा लामो समयसम्मको वार्तापछि, भारत र पाकिस्तान पूर्ण र तत्काल युद्धविराममा सहमत भएको घोषणा गर्न पाउँदा खुसी छु ।’

भारतका विदेशमन्त्री एस जयशंकरले आफ्नो पोस्टमा लेखेका छन्, ‘भारतले सबै प्रकारका आतंकवादविरुद्ध निरन्तर कडा र अटल अडान लिएको छ । यसले त्यो गरिरहनेछ ।’ पाकिस्तानका विदेशमन्त्री इशाक दारले आफ्नो देश युद्धविरामको लागि तयार रहेको बताएका छन् । इशाक दारले भने, ‘तीन दर्जन देशहरूले कूटनीतिक प्रयास गरिरहेका थिए । यसमा टर्की, साउदी अरब र अमेरिकी विदेशमन्त्री मार्को रुबियो पनि थिए । इशाकले बेलायती विदेशमन्त्रीले पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको बताए ।

यो युद्धविरामको घोषणा हुनुभन्दा केही घण्टा अघिसम्म दुवै देशले एकअर्कामाथि आक्रमण गरिरहेका थिए । शुक्रबार राति, पाकिस्तान र भारत दुवैले एकअर्काको वायुसेना अड्डाहरूलाई निशाना बनाएको र क्षति पुर्‍याएको दाबी गरेका थिए ।

२२ अप्रिलमा पहलगाममा भएको आक्रमणको बदलामा, ६–७ मे को रातमा भारतले पाकिस्तानभित्र धेरै ठाउँहरूमा आक्रमणहरू गरेको थियो । भारतले आफ्नो कार्यलाई ‘केन्द्रित र नपी–तुली’ भनेर वर्णन गरेको छ । यसपछि दुई देशबिच तनाव बढ्यो र उनीहरूले एकअर्कामाथि ड्रोनबाट आक्रमण गरे । दुवैले एकअर्काको ड्रोन र मिसाइल खसालेको दाबी गरेका छन् ।

नियन्त्रण रेखामा भारत र पाकिस्तानबिच भारी गोलाबारी पनि भएको थियो। शनिबार बिहान पाकिस्तानले भारतले आफ्ना तीन सैन्य हवाई अड्डाहरूमा क्षति पुर्‍याएको दाबी गरेको थियो । भारतले पनि पाकिस्तानी हवाई अड्डाहरूमा सटिक हमला गरेको पुष्टि गर्‍यो ।

बिहान विस्फोट, साँझ युद्धविराम

शनिबार बिहान जम्मू र श्रीनगर लगायत भारतका धेरै सहरहरूमा विस्फोटको आवाज सुनिएको थियो । पाकिस्तानले भारत विरुद्ध अपरेसन ‘बुन्यान अल मार्सूस’ सुरु गरेको बतायो ।

शुक्रबार राति, अन्तर्राष्ट्रिय मामिला विज्ञ तथा दक्षिण एसिया विज्ञ माइकल कुगेलम्यानले भने, ‘भारत र पाकिस्तान युद्धको धेरै नजिक पुगेका छन् ।’ तर शनिबार साँझसम्ममा दुवै देशले सबै प्रकारका सैन्य कारबाही रोक्ने घोषणा गरे ।

यो द्रूत गतिमा भएको परिवर्तन र घटनाक्रमको विकासले मानिसहरूलाई अचम्मित बनाएको छ । तर विश्लेषकहरू दुई देशहरू बिच युद्धविरामको संकेत देखिएको विश्वास गर्छन् । रक्षा विज्ञ प्रवीण साहनी भन्छन्, ‘शनिबार, भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले सेना प्रमुखहरूसँगको बैठकपछि, जब भारतले भविष्यमा हुने कुनै पनि आतंकवादी आक्रमणलाई युद्धको कार्यको रूपमा लिने खबर आयो, तब यो स्पष्ट भयो कि भारत यस विषयमा थप केही चाहँदैन ।’

शनिबार बिहान पाकिस्तानको प्रतिआक्रमणपछि माइकल कुगेलम्यानले लेखे, ‘सन् १९९९ मा कारगिल युद्धपछि यस्तो अवस्था पहिलो पटक आएको हो, जुन पाकिस्तान औपचारिक रूपमा आणविक शक्ति बनेको एक वर्षपछि थियो । यो आणविक प्रतिरोधको सबैभन्दा ठुलो परीक्षण हुनेछ । अन्तर्राष्ट्रिय मध्यस्थकर्ताहरू अब चाँडै सक्रिय हुन सक्छन् ।’

विश्लेषकहरू भारत र पाकिस्तानले एकअर्कामाथि क्षेप्यास्त्र प्रहार गरेपछि तनाव त्यस्तो स्तरमा पुगेको थियो जहाँ थप कारबाहीले विनाश निम्त्याउने थियो भनेर विश्वास गर्छन् । मनोहर पर्रिकर इन्स्टिच्युट अफ डिफेन्स स्टडीजकी रक्षा विज्ञ तथा अनुसन्धान फेलो स्मृति एस पटनायक भन्छिन्, ‘तनाव बढाउने भर्‍याङमा अगाडि बढ्दै गर्दा दुवै देश क्षेप्यास्त्र आक्रमणको चरणमा पुगेका थिए । यसपछि, यदि यो कुरा अझ बढेको भए, पूर्ण युद्धको अवस्था हुने थियो । यस्तो अवस्थामा, दुवै देशमा पूर्ण युद्ध आफ्नो हितमा छैन भन्ने बुझाइ थियो ।’
जमिनको अवस्थामा के परिवर्तन हुनेछ ?

शनिबार, पाकिस्तानी सेना प्रमुख जनरल असिम मुनीरसँग फोनमा कुरा गरेपछि, अमेरिकी विदेशमन्त्री मार्को रुबियोले भारतीय विदेशमन्त्री एस जयशंकरसँग पनि कुरा गरे । साँझ ५ः३० बजेतिर दुई देशबिच युद्धविरामको घोषणा भयो । यो युद्धविराम जारी रहन्छ कि रहँदैन भन्ने प्रश्न पनि उठिरहेको छ ।

रक्षा विज्ञ तथा पूर्व भारतीय सेनाका ब्रिगेडियर जीवन राजपुरोहित भन्छन्, ‘यी दुवै देश लडाइँ जारी राख्न चाहँदैनन् र यो उनीहरूको हितमा पनि छैन । यो युद्धविरामको मध्यस्थकर्ता अमेरिका हो जसले पाकिस्तानलाई हरेक तरिकाले मद्दत गर्छ र भारतको नयाँ राष्ट्रिय हित पनि अमेरिकासँग छ । भारत र अमेरिकाको राष्ट्रिय हित मिल्छ । यस्तो अवस्थामा यो युद्धविराम अक्षुण्ण रहनेछ ।’

प्रवीण सहनी पनि अमेरिकाको मध्यस्थतामा भएको यो युद्धविराम टिक्ने विश्वास गर्छन् । उनी भन्छन्, ‘अमेरिका दुवैका लागि महत्त्वपूर्ण भएकोले दुवै देश सहमत भएका छन् । यो युद्ध अमेरिकाले नै रोकेको हो । जहाँसम्म युद्धविरामको कुरा छ, यो कायम रहनेछ र दुवै देश मे ६ अघिको अवस्थामा नै रहनेछन् ।’

‘दुई देशहरू बिचको चार दिनको युद्ध पछि, अहिले युद्धविराम भएको छ । तर जमिनको अवस्थामा कुनै परिवर्तन हुनेछैन । बरु, हामी भविष्यमा भारत र पाकिस्तानबाट अझ बढी शत्रुतापूर्ण बयानहरू देख्नेछौँ ।’

के युद्धविराम टिक्ला ?

दिउँसो ३ः३० बजे भारत र पाकिस्तानका डाइरेक्टर जेनरल अफ मिलिटरी अपरेसन्स ९डीजीएमओहरू० बिच वार्ता भयो र दुई घण्टा भित्र युद्धविराम लागू भयो । दुई देशले कुन सर्तहरूमा सहमति जनाए भन्ने बारेमा अझै धेरै जानकारी छैन ।

स्मृति पटनायक यो युद्धविराम कायम रहने छ तर यो कुन मुद्दाहरूमा सहमति भएको छ भन्ने कुरामा बढी निर्भर हुने बताउँछिन् । पटनायक भन्छिन्, ‘यदि पाकिस्तानपछि हटेको भए, भारतलाई पनि त्यसो गर्न कुनै समस्या हुने थिएन । यो युद्धविराम कुन अवस्थामा भएको हो भन्ने बारेमा अझै धेरै जानकारी छैन । तर यसले दुवै देशलाई कसरी अगाडि बढ्ने भन्ने बारेमा सोच्ने अवसर दिनेछ ।’

पटनायक थप्छिन्, ‘मे १२ मा थप वार्ता हुँदा स्थिति अझ स्पष्ट हुनेछ । भारतले आतंकवाद विरुद्धको आफ्नो कडा अडानमा सम्झौता गर्नेछैन । दुवै देश आक्रामक बन्दै गएका थिए र अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा चिन्ता थियो । भारत र पाकिस्तान दुवैलाई थाहा थियो कि अगाडि बढ्नु उनीहरूको हितमा छैन । भारतले पहिले नै स्पष्ट गरिसकेको थियो कि यदि पाकिस्तानले तनाव कम गर्छ भने भारत पनि अगाडि बढ्ने छैन ।’

भारत तनाव बढाउन चाहँदैन

शनिबार बिहान आफ्नो पत्रकार सम्मेलनमा, जब भारतले पाकिस्तानी सेना अगाडि बढेको दाबी गर्‍यो, उसले भारत तनावलाई अझ बढाउन चाहँदैन भनेर पनि भनेको थियो । पत्रकार सम्मेलनमा कर्नेल सोफिया कुरेशीले भनिन्, ‘ फ्रन्टलाइनमा पाकिस्तानी सेनाको तैनाथी बढ्दै गएको देखिन्छ जसले स्थितिलाई अझ बिगार्ने मनसाय देखाउँछ ।’

कर्नेल कुरेशीले भनिन्, ‘भारतीय सशस्त्र बलहरू पूर्ण रूपमा सतर्क अवस्थामा छन् । भारतीय सशस्त्र बलहरूले दोहोर्‍याउँछन् कि उनीहरू तनाव बढाउन चाहँदैनन्, यदि पाकिस्तानले पनि त्यस्तै व्यवहार गर्छ भने ।’

भारतले परिस्थितिलाई अझ बढाउने आफ्नो मनसाय नभएको संकेत गरिरहेको थियो भनेर विश्लेषकहरू विश्वास गर्छन् । सैन्य विश्लेषक तथा भारतीय सेनाका अवकाशप्राप्त ब्रिगेडियर जीवन राजपुरोहित भन्छन्, ‘भारतका विदेशमन्त्री एस जयशंकरले पहिले नै भनेका थिए कि हाम्रो मनसाय परिस्थितिलाई अझ बिगार्ने होइन ।’

‘भारतको अडान एकदमै स्पष्ट थियो । भारतले भनेको थियो कि हामी बदला लिनेछौँ र भारतले बदला लियो । त्यसपछि पाकिस्तानी सेनाले निर्णय गर्‍यो, हामी पनि बदला लिनेछौँ भनेर र त्यहाँबाट परिस्थिति बिग्रन थाल्यो । यदि पाकिस्तानले मे ७ मा प्रतिक्रिया नदिएको भए, परिस्थिति यो बिन्दुमा पुग्ने थिएन,’ उनले थपे ।

सम्मानजनक युद्धविराम

विश्लेषकहरूका अनुसार भारत र पाकिस्तान बिचको सबैभन्दा ठुलो मुद्दा यो अवस्थाबाट सम्मानजनक तरिकाले कसरी बाहिर निस्कने भन्ने थियो । प्रवीण साहनी भन्छन्, ‘अहिलेसम्मका संकेतहरू भारत र पाकिस्तान दुवै थप लड्न चाहँदैनन् भन्ने नै थियो । दुवै देशहरू पूर्ण युद्धतर्फ जान चाहँदैन थिए । दुवै यस परिस्थितिबाट ‘सम्मानजनक निकास’ चाहन्थे ।’

स्मृति पटनायक भन्छिन्, ‘पाकिस्तानको सेनाको देशको राजनीतिमा धेरै प्रभाव छ । पाकिस्तानको बजेटको ठुलो हिस्सा सेनामा खर्च हुन्छ । यस्तो अवस्थामा पाकिस्तानमा जनभावना थियो कि सेनाले प्रतिक्रिया दिनुपर्छ । यस्तो अवस्थामा, पाकिस्तानी सेनामाथि देशका जनतालाई प्रतिक्रिया दिएको देखाउन दबाब हुन सक्छ ।’

यसैबिच, प्रवीण साहनी वर्तमान परिस्थितिमा दुवै देशले आफ्ना जनतालाई सम्मानजनक तरिकाले युद्धविराम गरेको बताउन सक्ने बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘यस युद्धको अवस्थाबाट सम्मानजनक निकासको कुरा गर्दा, भारत र पाकिस्तान दुवैले आफ्नो लक्ष्य हासिल गरेको महसुस गर्छन् । भारतले पाकिस्तानभित्र आक्रमण गर्‍यो भने पाकिस्तानले भारतको लडाकु विमान खसालेको दाबी गर्‍यो । यसबाट उनीहरूले के हासिल गरे भनेर दुवै देशले आफ्ना जनतालाई बताउन सक्छन् ।’

‘हामीले बदला लियौँ’
पाकिस्तानका प्रधानमन्त्री शाहबाज शरीफले शनिबार बिहान एक विज्ञप्ति जारी गर्दै पाकिस्तानले भारतलाई ‘उपयुक्त’ जवाफ दिएको बताएका थिए ।

शाहबाज शरीफले भने, ‘हाम्रो बदला लिने अपरेसन बुन्यान अल मार्सूसमा, भारतीय सैन्य अड्डाहरूलाई विशेष रूपमा निशाना बनाइएको थियो, जहाँबाट पाकिस्तानमा आक्रमण सुरु भएको थियो । आज हामीले भारतलाई उचित जवाफ दिएका छौँ र निर्दोष मानिसहरूको मृत्युको बदला लिएका छौँ ।’ 

भविष्यको अवस्थाको बारेमा, ब्रिगेडियर जीवन राजपुरोहित भन्छन्, ‘महत्त्वपूर्ण प्रश्न भनेर पाकिस्तानले आफ्नो अडान परिवर्तन गर्छ कि गर्दैन भन्ने हो । यदि पाकिस्तानले आफ्नो दृष्टिकोण परिवर्तन गर्छ भने दुई देशहरू बिच अर्थपूर्ण वार्ता हुनसक्छ ।

आतंकवाद र वार्ता सँगै चल्न सक्दैन भारतको स्पष्ट अडान छ । पाकिस्तान आतंकवाद र पीओके अर्थात् पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरमा कुरा गर्न तयार छ कि छैन भन्ने अब सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण प्रश्न यो हुनेछ । यो भारत र पाकिस्तान बिचको भविष्यको सम्बन्धको आधार हुनेछ ।’

भारत-पाकिस्तान युद्धविरामभारत–पाकिस्तान तनाव